شرح احوال شیخ محب الله الہ آبادی
 |
| خانقاہ حضرت شیخ محب اللہ الہ آبادی رح بہادر گنج الہ آباد |
شیخ محب الله اله آبادی، عارف و صوفی قرن یازدهم هجری از عرفای وحدت وجودی الله آباد هندوستان و از شیوخ طریقه چشتیه و از نوادگان فریدالدین شکر گنج و مریدان ابوسعید گنگوهی است. محبوبه معلم در تصحیح شرح التسویه بین الافادة و القبول در شرح احوال اله آبادی چنین می گوید: از جمله شارحان و به ویژه مروجان نامی مذهب و مسلک شیخ اکبر، محيي الدين ابن عربی در هندوستان، شیخ محب الله اله آبادی است. نام کامل وی، محب الله بن شیخ مبارز بن شیخ پیر از اخلاف شیخ فریدالدین گنج شکر است که نسبت وی به خلیفۂ ثانی، عمربن خطاب میرسد. تاریخ تولد وی را دوم صفر ۹۹۵ هجری قمری برابر با ۲۳ دسامبر ۱۵۸۷ میلادی در قریه صدرپور از توابع خیر آباد از منضمات أود (لکهنوی فعلی) آورده اند. هر چند آغاز حیات وی معاصر با دوران جلال الدین محمد اکبر، پادشاه بزرگ گورکانی است، بخش عمده زندگی وی مقارن با دوره جهانگیر و پس از وی شاه جهان بوده است. به ویژه توجه خاص دارا شکوه به ایشان و مکاتبات وی با شیخ حائز اهمیت است. شیخ محب الله را عمدتا به لقب شیخ کبیر و شیخ عجم یاد کرده اند؛ چنان که مؤلف بحر زخار در ذکر وی آورده است که تحقیقات و تدقيقاتش در علم تصوف به درجه اجتهاد رسیده، بلکه می رسد که شیخ محیی الدین ابن عربی را شیخ اکبر و وی را شیخ کبیر گویند (اله آبادی، ۱۳۹۵: پانزده).
ترجمه الکتاب، حاشیه ترجمه الكتاب، مناظر اخص الخواص، انفاس الخواص، رساله سه رکنی، المغالطات العامة، غايه الغايات، تجليه الفصوص، التسویه بین الافاده و القبول و شرح فصوص الحکم، تعدادی از آثار وی به فارسی و عربی است که درباره ابعاد مختلف فصوص الحکم یا به تأسی از آن نوشته شده است. تعداد آثار وی را ۱۸ تا ۲۳ اثر گفته اند که این آثار هم به لحاظ عرفانی و هم به لحاظ ادبی حائز اهمیت است (همان: هجده).اله آبادی، شرح خود بر فصوص الحکم را به نام شاه جهان (۱۰۳۷-۱۰۶۷ ه ق) در ماه شوال ۱۰۴۱ هجری به انجام رسانیده است. وی شرح دیگری نیز بر فصوص الحکم به زبان عربی نوشته است که تجليه الفصوص نام دارد. گفته شده که او در شروحش،نظریه های جدیدی بر اقوال ابن عربی بیان داشته که با مخالفت شدید علما و فقهای زمان خود روبه رو شده است (همان: بیست و چهار).از جمله شارحان و به ویژه مروجان نامی مذهب و مسلک شیخ اکبر، محيي الدين ابن عربی، در هندوستان شیخ محب الہ آبادی است. نام کامل وی محب الله بن شیخ مبارز بن شیخ پیر، از اخلاف شیخ فریدالدین گنج شکر است که نسبت وی به خلیفه ثانی، عمر بن خطاب میرسد. تاریخ تولد وی را دوم صفر ۹۹۵ هجری قمری برابر با ۲۳ دسامبر۱۵۸۷ میلادی در قریه صدرپور از توابع خیرآباد از منضمات أود (لکھنو فعلی) آورده اند،هر چند آغاز حیات وی معاصر با دوران جلال الدین محمد، اکبر پادشاه بزرگ گورکانی است، بخش عمده زندگی و مقارن با دوره جهانگیر و پس از وی شاهجهان بوده است؛ به ویژه توجه خاص داراشکوه به ایشان و مکاتبات وی باشیخ حائز اهمیت است. جد مادری شیخ نیز قاضی اسماعیل هرگامی است که در عهد خویش به نوبه خود از معرفت باطنی وعلوم عقلی و نقلی بهره ور بوده است. شیخ محب الله را عمدتا به لقب شیخ کبیر و شیخ عجم یاد کرده اند، چنانکه مؤلف بحر زخار در ذکر و آورده است که «تحقیقات و تدقيقاتش درعلم تصوف به درجه اجتهاد رسیده بلکه می رسد که شیخ محی الدین ابن عربی را شیخ اکبر و وی را شیخ کبیر گویند،آغاز تحصیلات شیخ محب الله در صدرپور و در محضر والد ایشان و دیگر علمای آن سامان بود. سپس برای کسب علوم و معارف بیشتر در سال ۱۰۱۴ه.ق. به سوی لاهور، که آن هنگام مرکز علم و ادب و کانون فنون و آداب بود، روانه گردید. در لاهور در حلقۂ درس ملا عبدالسلام لاهوری، که خود از شاگردان میرفتح الله شیرازی در هند بود، حضور یافت.از جمله همدرسان وی در آن زمان می توان به شخصیت های برجسته ای چون میان میرلاهوری، محمد میر سیوستانی و سعدالله خان تمیمی اشاره کرد که اخیرالذكر بعدها در دربار شاهجهان به مقام وزارت منصوب گردید و حکایات و روایات بسیاری در خصوص
- سوانح عمری الشيخ الكبير محب الله الہ آبادی، ص ۰۱۲ذ کرالمعارف، ص ۹-۱۰
- سوانح عمری، ص ۱۲؛ تاریخ مشايخ الہ آباد، ص ۵۶.۲ بحر زخار
- ، نسخه خطی ۹۵۷
،روابط نزدیک و صمیمی وی و شیخ محب الله نقل کردہ اند شیخ در کتاب انفاس الخواص خویش شرح مختصری از حیات و حوادث روزگار خود آورده و اشاره کرده است که در ابتدای جوانی نزد فرزانه ای که از علوم باطنی بهره داشت، قرائت شرح تلخیص می نمود و او شیخ را روش حبس دم آموخته و به فراگیری علم تصوف توصیه فرموده بود. در ابتدای تحصیل به دلیل غلبه شوق تحصیل علوم ظاهر، شیخ چندان به علم تصوف وقعی نمی نهاد. چون در طلب علم راهی لاهور گردید، در آن سامان در منزلی سکونت گزید که در مجاورت آن دیوانه ای مسجون به سر می برد. شبی دیوانه درگذشت و همسر وی چنان به ناله و فغان بانگ برآورد که شیخ از آن احوال منقلب گردید و اندیشه مبدأ و معاد و بحث روح دامنگیر وی شد. در نهایت خود را از درک این معما بدان پایه عاجز و ناتوان یافت که به زبان حال و قال مقر گردید که (قالوا شبكائك لا علم لنا إلا ما علمتنا- ۱۳۲ بقره). شیخگوید که برای حل این معضل به شرح قرآن بیضاوی رو نموده و به قرائت آن مشغول گردید، اما هواجس و وساوس همواره جداناشدنی می نمودند، تا آنکه به مدد برخی الهامات و واردات و رؤیت مقام نبوی در رؤیا تا حدی از حیرت و پریشانی رها گردید.؟ بنا بر قول شیخ در انفاس الخواص ، پس از اتمام تحصیلات ظاهری در لاهور، وی روانه وطن گردید و چندی بعد به دارالخلافه احمدآباد داخل شد. در آنجا بار دیگر پس از رؤیت مقام نبوی در عالم رؤیا و احساس عدم رضایت ایشان از این عمل، احمد آباد را ترک کرد و دوباره در وطن سکنی گزید؛ به تدریس علوم مشغول شد و پس از آن راهی دهلی گردید. در خصوص اقبال شیخ به عالم عرفان و تصوف، چون سایر بزرگان، حقیقت و افسانه بایکدیگر درآمیخته و حکایات و روایات نقل کرده اند: از جمله آنکه جامه صدارت را، که در عهد شاهجهان به دلیل لیاقت و کاردانی بر روی پوشانده بودند، به اشاره غیبی از جانب حضرت خواجه بختیار کاکی به کسوت فقر و درویشی بدل نمود. اما باز بنابر گزارش خود ایشان در
- ذکرالمعارف، ص ۱۶، سوانح عمری ۱۳، ۱
- انفاس الخواص برگ ۳-۵
- . سوانح عمری شیخ محب الله، ص ۱۵-۱۷؛
- ذکرالمعارف، ص ۲۷؛ بحر زخار، ص ۱۳۸،
- تاریخ مشايخ الہ آباد ص۵۸ کواکب ص ۵۸ـ۵۹
ذکر احوال شخصیه که در اثر خویش آورده است، پس از خواندن و شنیدن احوال مشایخ ماضیه و حکایات احوال آن بزرگان، که موجب شوق دیدار اولیا کرام در ایشان شده بود، مخبری وی را از احوال شیخ ابوسعیدگنگوهی مطلع می سازد «... اخبر مخبر باحوال شیخی و مرشدی القاطع عما سوى الحق الشيخ ابی سعید بن نور بن علی بن الشيخ العارف عبدالقدوس الحنفي و عرفانه.» پس آهنگ دیدار وی نمود و به طواف وی احرام بست فاحرمت بطوافه و وصلت بحضرته و هویدرس لمعات العراقي.» پس از آن شیخ دست ارادت و بیعت به جانب ایشان دراز نمود و در محضر شیخ ابوسعیدگنگوهی (۱۰۴۹ه . ق./ ۱۶۳۹ م) که خود نواده شیخ جلال تھانیسری و خواهرزاده شیخ عبدالقدوس گنگوهی و از مشایخ طریقه صابریه چشتیه است به طی سلوک عرفانی و کسب مقامات روحانی مشغول گشت. وی در مدتی کوتاه، مراحل سیر منازل و مقامات را پشت سر نهاد و به دریافت خرقه خلافت نائل شد، تا آنجا که این امر حسد سایر مریدان را برانگیخت و به شیخ ابوسعید معترض گردیدند که چرا وی را بدین سرعت نائل به چنین درجاتی گردانده است. آمده است که شیخ در حق وی فرمود که مقام و استعداد وی (محب الله) بدان پایه است که گویی در یک دست چراغ و در دست دیگر آتش حمل میکند و تنها منتظر شرایط مناسب برای برافروختن چراغ است. پس از دریافت خرقہ خلافت، به موجب اجازت شیخ خویش به جانب صدرپور روانه گردید و نخستین اثر خود، ترجمة الكتاب، را در آنجا تأليف کرد. پس از چندی به اشاره پیر خود جلای وطن کرد و قصد الہ آباد نمود. پیش از ورود به الہ آباد به زیارت برخی مقابر مشائخ عظام مبادرت نمود از جمله در رودولی به زیارت شیخ احمد عبدالحق رودولوی مشرف شد و در آنجا با شیخ عبدالرحمن چشتی، صاحب مرآة الاسرار، ملاقات نمود و چند روزی میهمان وی بود. همچنین در مانکپور به زیارت شیخ حسام الدین مانکپوری نائل شد. پس از ورود به الہ آباد در آنجا سکونت گزید و به امر تدریس و تربیت مریدان مشغول شد. به دلیل اقامت طولانی در این شهر که تا پایان عمر شیخ، نهم رجب ۱۰۵۷ هجری قمری برابر با ۱۶۳۸ میلادی، به درازا کشید به الہ آبادی
- انفاس الخواص برگ ۶
- ذکرالمعارف، ص ۳۵
مشهور گردید. مریدان و اخلاف و اولاد وی نیز در این شهر رحل اقامت افکندند. خانقاه وی، که عمدتا در هند از آن به دایره یاد می شود، در حال حاضر همچنان در محله بهادرگنج الہ آباد پابرجاست و شاه سيف الله از اخلاف شیخ، که دهمین نسل وی محسوب می شود، به عنوان سجادہ نشین در این مکان اقامت دارد. اما مزار شیخ در الہ آباد در موضع دیگری به نام قریشی پور در محله کیٹ گنج می باشد
آثار شیخ محب الله الہ آبادی
شیخ محب الله الہ آبادی را می توان در زمره مؤلفان پراثر برشمرد. ۲۵ اثر منسوب به وی، اگرچه به تعداد ممکن است چندان ننماید، از نظر حجم و اندازه عمدتا بسیار حجیم است. مخطوطات وی به زبان فارسی و عربی در کتابخانه های هند و انگلیس و ایران و پاکستان موجود است. وجود یک یا چند اثر از وی در بسیاری از کتابخانه های هند نشان دهنده اهمیت آثار اوست. عمدتأ محور آثار وی بحث وحدت وجود است. تعداد آثار وی در تذکره های مختلف تا حدودی متفاوت است؛ در کتاب سوانح عمری شیخ محب الله به ۱۸ اثر اشاره شده، در کواکب نام ۲۲ اثر و در ذکرالمعارف ۲۳ اثر آمده است. همچنین در سایر منابع و فهارس نسخ خطی نیز معمولا به ۱۸ تا ۲۳ اثر اشاره شده است که به اجمال عبارتند از۔
١- المغالطات، ۲- تجلية الفصوص، ۳- شرح فصوص فارسی، ۴- مختصر شرح فصوص فارسی، ۵ - عبادة الخواص، - مناظر اخص الخواص، ۷- انفاس الخواص، ۸ - امالة القلوب،۹- عقايدالخواص ،۱۰۔ غاية الغايات ۱۱۰ - ترجمة الكتاب ، ۱۲- حاشية المرتبة الرابعه من المراتب الاربعه ،۱۳ - رساله سه رکنی یا اوراد محبی، ۱۴ - رساله وجود مطلق ،۱۵ - مراتب الوجود، ۱۹- رساله سیر الهی، ۱۷- رساله اعانة الاخوان ،۱۸ - رسالة التسوية بين الافادة والقبول، ۱۹ - شرح رساله تسویه، ۲۰ - رساله مقدمة المعارف مشهور به هفت احکام، ۲۱۔ غاية الغايات، ۲۲ - رسالة التوحید، ۲۳ - مجموعه مکاتیب
ترجمة الكتاب: این کتاب تفسیرگونه ای است به زبان عربی که هدف عمده آن تبیین و توجیه آراء وحدت وجودی ابن عربی با استناد به آیات قرآنی است؛ از این رو تفسیر وی از آیات قرآنی در برخی مواضع خلاف نظر علماء ظاهر به نظر می رسد. در عهد ششمین سجادہ نشین در خانقاه شیخ، ظاهرا دستنویسی از این کتاب وجود داشته است، ولی در حال حاضر در مجموعه آثار شیخ در آنجا، متأسفانه، این کتاب به چشم نمی خورد. نسخه ای از این کتاب در کتابخانه تانگ در راجستان به شماره ۱۱۸۲ وجود دارد که در برگ اول آن آمده است که این کتاب ترجمة الكتاب حضرت میان شیخ محب الله الہ آبادی قدس سره عطیه شاه محمد اجمل الہ آبادی سلمه ربه....» و تاریخ ۱۱۹۴ در آن قید شده است. پس از آن، دو برگ فهرست مطالب کتاب، آمده است. در دیباچه کتاب شیخ اشاره می کند که این کتاب مشتمل بر اربع مراتب» است که عبارتند از مرتبه اول در کلام، مرتبه ثانی در احکام فقهيه ضروریه، مرتبه ثالثه در طريقة، و مرتبه اربعه در حقيقة که هر مرتبه مشتمل بر فصول و تنبيهات است. نسخه دیگری از این کتاب در کتابخانه ایندیا آفیس به شماره ۱۳۶۹ ۱۰
موجود است. ۳۳حاشیه ترجمة الكتاب: چنانکه شیخ در دیباچه این اثر نوشته، چند سال پس از تألیف ترجمة الكتاب مدعو به مراتب اربعه، در صددنگارش حاشیه ای بر آن برآمده است که عمده مطالب آن برگرفته از فتوحات مکیه و فصوص الحکم بوده است و نیز اقوال برخی اکابر اهل الله، تأتحکیمی باشدبر معارفی که در کتاب خود عرضه کرده است. تاریخ آغاز نگارش آن بنا بر قول شیخ، چهارشنبه بیست و پنجم ربیع الاول سال ۱۰۵۴ است «و وقع بداية هذا التحشى في يوم الاربعاء الخامس والعشرين من ربيع الاول من سنة الأربعة والخميس والالف.» نسخه ای از این کتاب در کتابخانه پیر محمد شاہ گجرات و میکروفیلم آن به شماره ۲، ۳۴ در مرکز میکرو فيلم نور در دهلی وجود دارد. همچنین آدرس نسخه دیگر در
- سوانح عمری شیخ محب الله؛ ۳۲
- سوانح عمری شیخ محب الله، ص؛ ۳۲
- همانجا و تاریخ مشايخ الہ آباد، ص ۱۵
- حاشيه المرتبة الاربعه، برگ ۱